NJOFTIM PËR SHTYP
Stabiliteti Monetar dhe Financiar: Sfidat në Evropën Juglindore, Fjala e z. Lorenzo Bini Smaghi, Anëtar i Bordit Ekzekutiv të Bankës Qendrore Evropiane, në Konferencën e 6-të Vjetore të Bankës së Shqipërisë, Hotel Sheraton, Tiranë, 30-31 tetor 2006

Gjej rastin të falënderoj Bankën e Shqipërisë dhe organizatorët e kësaj konference për ftesën që më bënë.

Tema qendrore e kësaj konference - integrimi financiar rajonal midis kufijve kombëtarë dhe globalizimit - është e njohur për Bankën Qendrore Evropiane dhe për bankat qendrore të shteteve anëtare, për arsye institucionale dhe historike.

Nga pikëpamja institucionale, do të doja të kujtoja se dokumenti i misionit të Eurosistemit përfshin promovimin e integrimit financiar evropian, i cili luan një rol të rëndësishëm në transmetimin dhe zbatimin e një politike të vetme monetare për eurozonën. Gjithashtu, sipas Traktatit, BQE dhe Bankat Qendrore Kombëtare të Eurosistemit kanë për detyrë që të kontribuojnë në sigurimin e një drejtimi të zbutur të politikave të autoriteteve përgjegjëse për mbikëqyrjen e kujdesshme, me qëllim monitorimin dhe ruajtjen e stabilitetit financiar.

Nga pikëpamja historike, disa vende të BE-së kanë përjetuar në të kaluarën disa sfida makroekonomike, të cilat tashmë janë aktuale në Evropën Juglindore, si për shembull përballja me flukset e kapitalit gjatë hapjes dhe integrimit të ekonomive të tyre. Çdo rajon ekonomik ka veçoritë e tij dhe ne nuk mund të gjejmë ngjashmëritë ndërmjet BE-së në vitet '80 dhe ‘90 dhe Evropës juglindore sot. Situata në rajon është shumë më tepër komplekse dhe në njëfarë mase, e ngjashme me ato të vendeve me ekonomi tregu në zhvillim.

Do të doja të filloja, duke përmendur disa nga veçoritë specifike të integrimit financiar në Evropën juglindore, përpara se të paraqisja sfidat kryesore të politikës monetare dhe të stabilitetit financiar në rajon, duke shtuar disa opinione personale lidhur me përparësitë e vendimmarrësve të politikës monetare, në një kontekst ku kufijtë kombëtarë janë drejt mbylljes së tyre.

1. Integrimi financiar në Evropën Juglindore

Më lejoni të përmbledh shkurtimisht disa veçori të procesit të integrimit financiar në Evropën Juglindore.

1. Gjatë dekadës së fundit, sektori financiar është zhvendosur drejt një sistemi bankar universal, ku në një masë të madhe bankat janë me kapital të huaj dhe ku prania e institucioneve financiare të BE-së është mjaft e madhe. Flukset e kapitalit të kanalizuara përmes sektorit bankar kanë ndikuar në rritjen e shpejtë të kredisë së brendshme në pothuajse të gjitha vendet. Ndërkohë që, sektori jo-bankar, tregjet e letrave me vlerë dhe bursat luajnë një rol mjaft të vogël në ndërmjetësimin financiar.

2. Prania e bankave të huaja shoqërohet me një mjedis më të sigurt huadhënieje, si dhe me një qeverisje dhe administrim rreziku më të mirë, mbështetur nga procesi i përafrimit të standardeve të brendshme mbikëqyrëse bankare me kuadrin rregullativ të BE-së. Integrimi financiar me BE-në është mjaft i ngjashëm me atë të shteteve të reja anëtare të BE-së. Evidencat empirike mbi ekonomitë në tranzicion tregojnë se pronësia e huaj çon në një efikasitet më të madh në sektorin bankar, çfarë nënkupton një kosto më të ulët të kapitalit.

3. Thellimi financiar dhe zhvillimet në mjedisin institucional kanë paraprirë hapjen e plotë të llogarisë korrente, e cila duket të jetë mënyra më e mirë drejt globalizimit financiar. Sipas studimeve më të fundit, krijimi i kushteve minimale në aspektin e zhvillimit financiar të tregut, të cilësisë institucionale, të qeverisjes dhe të politikave makroekonomike, bën të mundur që vendet me ekonomi në zhvillim të përfitojnë sa më shumë nga globalizimi financiar. Literatura akademike pohon se zhvillimi i tregjeve dhe i institucioneve financiare të shëndosha promovon rritjen ekonomike.

Pavarësisht nga këto zhvillime, thellimi financiar dhe përafrimi i standardeve institucionale dhe qeverisëse me praktikat më të mira ndërkombëtare mbetet ende larg përmbushjes në Evropën juglindore. Ashtu si me çdo proces tjetër tranzicioni dhe përafrimi, rruga drejt një ekuilibri të ri ballafaqohet me mjaft rreziqe dhe me një sërë sfidash të mëdha. Këto sfida mund të klasifikohen gjerësisht në tre kategori të përgjithshme: stabiliteti institucional, makroekonomik dhe ai financiar.

Për sa i përket sfidave institucionale, reformat legjislative mbeten ende të papërfunduara dhe siç e shpreha më lart, segmentet e rëndësishme të tregut financiar - si për shembull tregjet e letrave me vlerë - në disa raste mungojnë ose janë të pazhvilluara. Mbi të gjitha, është e rëndësishme të pranohet se nuk mjafton vetëm çështja e legjislacionit, por dhe vetë zbatimi i reformave. Një sistem i dobët gjyqësor, të drejta pronësore të dobëta, zbatimi jo i plotë i kontratave dhe korrupsioni janë të gjithë faktorë që pengojnë zhvillimin efikas të ndërmjetësimit bankar dhe financiar, si dhe vështirësojnë huadhënien afatgjatë për sektorin e përgjithshëm. Nuk do të doja të thellohesha më tej në këto çështje, megjithatë kjo nuk do të thotë që ato bartin rëndësi më të vogël.

Më tej, do të përqendrohem në çështje që lidhen më tepër me shqetësimet e bankierëve qendrorë, që janë përkatësisht, politika makroekonomike dhe stabiliteti financiar.

2. Sfidat e politikes makroekonomike dhe monetare

Detyra kryesore e politikes monetare është të sigurojë stabilitet monetar. Si teoria ekonomike ashtu edhe eksperienca e kaluar tregojnë se stabiliteti monetar përbën objektivin kryesor të politikës monetare. Kjo është baza logjike për krijimin e bankave qendrore të pavarura me një mandat të qartë, ruajtjen e stabilitetit të çmimeve. Bankat qendrore që mbrohen nga presionet politike, nuk do të sakrifikojnë objektivin afat-gjatë të stabilitetit të çmimeve për të marrë fitime kalimtare afat-shkurtra.

Regjimet e politikës monetare në Evropën jug-lindore variojnë, nga shënjestrimi i inflacionit dhe luhatjet e pavarura deri tek regjimi i fiksuar i kursit te këmbimit në formën e bordeve të monedhës. Gjatë viteve të fundit, këto regjime monetare janë vënë në provë nga flukse të mëdha hyrëse të kapitalit, duke nxitur rritje të shpejtë të kredisë dhe të kërkesës së brendshme në rajon. Ndërkohë që kjo ka çuar kohët e fundit në disa presione inflacioniste, inflacioni i përgjithshëm, në përgjithësi është frenuar. Ndikimi kryesor ka rënë mbi bilancin e jashtëm, me flukset e kapitalit që përbëjnë një faktor madhor në zgjerimin e deficitit të llogarisë korrente.

Deficitet e jashtme të larta paraqesin një sfidë për zbatimin e politikës monetare, duke rritur rrezikun e përshtatjeve të përnjëhershme dhe duke sjellë luhatshmëri të lartë të kurseve të këmbimit, të cilat mund të dëmtojnë stabilitetin monetar. Zgjedhja e regjimit të kursit të këmbimit ka implikime të rëndësishme në drejtim të qëndrimit të politikës monetare.

Më lejoni të fillojmë me regjimet e kursit të fiksuar të këmbimit. Disa vende në rajon kanë zgjedhur regjimin e fiksimit të vlerës së monedhës vendase ose regjimin e luhatjes së menaxhueshme (tightly managed floats) kundrejt euros, si një përpjekje për të ankoruar pritjet e inflacionit, në vijim të hiperinflacionit. Kjo ka dalë mjaft e suksesshme. Nga periudha afat-mesme deri tek periudha afat-gjatë, kushtet e paritetit të fuqisë blerëse duhet të sigurojnë që normat e inflacionit në këto vende të konvergojnë me atë të zonës së euros - duke lejuar divergjenca të mundshme për shkak të efektit Balassa -Samuelson. Megjithatë, në praktikë, nga periudha afat-mesme në periudhën afat-gjatë, konvergjenca nuk ndodh domosdoshmërisht pasi cikli i biznesit të këtyre vendeve nuk është plotësisht i sinkronizuar me atë të Eurozonës dhe politika monetare e Eurozonës nuk është domosdoshmërisht më optimalja për vende që fiksojnë vlerën e monedhës së tyre kundrejt euros. Si rezultat, kohët e fundit disa vende në rajon i kanë pasur normat reale të interesit në nivele afër zeros, ose në disa vende, edhe në nivele negative, duke nxitur kështu rritjen e kredisë, kërkesën vendase dhe duke kontribuar në këtë mënyrë në zgjerimin e deficiteve të llogarisë korrente.

Dihet se me një objektiv të kursit të këmbimit, dhe me një llogari të hapur kapitale, politika monetare nuk mund të përdorë instrumentin e normës së interesit për të frenuar rritjen e kredisë dhe presionet e kërkesës. Për këtë arsye masat administrative dhe të matura janë përdorur ndonjëherë për të kufizuar rritjen e kredisë. Megjithatë, siç e tregon edhe eksperienca e kaluar e vendeve të Bashkimit Evropian, këto masa rrezikojnë të anashkalohen në periudhë afat-mesme, duke marrë hua nëpërmjet institucioneve financiare jo-baka ose nëpërmjet huamarrjes direket nga jashtë. Kështu, këto instrumente përfaqësojnë vetëm një politikë të dytë. Kjo çon në konkluzionin se për të siguruar stabilitetin monetar nën regjime fikse të kursit të këmbimit, politika monetare ka mjaft nevojë për mbështetjen e politikave fiskale, strukturore dhe të ardhurave, për të përballuar deficitet e jashtme në periudhë afat-gjatë.

Në vende me regjime më të luhatshme të kursit të këmbimit, politika monetare është në gjendje të pakësojë presionet e kërkesës së brendshme, duke siguruar kështu stabilitetin e çmimeve dhe duke kontribuar në deficite të jashtme më të ulëta, nëpërmjet rritjes së normave të brendshme të interesit. Megjithatë, autoritetet kanë hezituar për të përdorur plotësisht instrumentin e normës së interesit për këtë qëllim. Në të vërtetë, pavarësisht nga rritja e fuqishme ekonomike, normat reale të interesit kanë qenë në rënie edhe në këto vende, ndonëse në nivele të ndryshme. Gjykimet lidhur me kursin e këmbimit dhe ndikimi i mundshëm i luhatshmërisë së lartë të kursit të këmbimit në rritjen dhe zhvillimet e llogarisë korrente, kanë qenë arsyeja kryesore për këtë metodë të matur. Për më tej, autoritetet kanë qenë të shqetësuara se një rritje në normat e interesit mund të tërheqë flukse shtesë kapitali, duke rritur kështu potencialin për kthime prapa të papritura, që mund të çojnë në luhatshmëri të tepruara të kursit të këmbimit dhe mund të pengojnë arritjen e stabilitetit të çmimeve.

Ndonëse i kuptoj këto shqetësime, zgjidhja e regjimit të kursit të këmbimit është e rëndësishme, për të lejuar autonominë e politikës monetare. Por kjo gjithashtu do të thotë që, kjo autonomi duhet të përdoret për të arritur stabilitetin e çmimeve. Politikat e matura fiskale dhe të të ardhurave, si dhe reformat strukturore mund të japin një kontribut madhor në stabilitetin monetar, edhe nën regjimin e shënjestrimit të inflacionit, prandaj politikë bërësit duhet të ndalen për të dhënë kontributin e tyre në këtë drejtim.

Një çështje tjetër për t'u vlerësuar është: Sa duhet të shqetësohemi rreth rritjes së deficiteve të llogarisë korrente? Kjo pyetje nuk është e lehtë për t'iu përgjigjur, pasi vlerësimi i përballueshmërisë së deficiteve të larta të llogarisë korrente dhe flukseve të kapitalit në tregjet në zhvillim nuk është i drejtpërdrejtë. Zhbalancimet e mëdha të llogarisë korrente në vetvete nuk janë domosdoshmërisht "të këqija" dhe mund të jenë më së miri rezultat i procesit të konvergjencës. Sipas teorisë standarde ekonomike, ka mjaft sens që ekonomitë e tregjeve në zhvillim - me një nivel relativisht të ulët të financimit të kapitalit dhe rritje të lartë produktiviteti - të marrin hua në tregjet ndërkombëtare me qëllim që të financojnë nevojat për investim, dhe për të lehtësuar konsumin. Megjithatë, në praktikë, ne shohim që disa tregje në zhvillim - dhe këtu i referohem veçanërisht ekonomive të Azisë jug-lindore - janë bërë eksportues të kapitalit neto, gjë që nuk pajtohet fare me parashikimin teorik. Kjo gjithashtu është në kontrast me situatën aktuale në Evropën jug-lindore si dhe në shtetet e reja anëtare të BE-së.

Atëherë, si të rakordomë teorinë ekonomike me këtë realitet ekonomik me shumë faqe? Cilësia e institucioneve financiare është kyçi për përgjigjen e pyetjes. Në Evropën jug-lindore, integrimi financiar me BE-në e përmirësoi kredinë për konsumatorët dhe për bizneset. Përkundrazi, dobësitë në drejtimin e përgjithshëm të sektorit financiar në Azinë jug-lindore kontribuan në krizën financiare të viteve 1997-98 dhe, kohët e fundit, edhe në bumin e kredisë për konsum dhe në falimentime, duke rezultuar në një kapacitet të ulët për të thithur kapitalin e huaj. Në rastin e Kinës, mungesa e institucioneve financiare të orientuara nga tregu - së bashku me mungesën e një rrjeti të sigurisë sociale për sigurimin e kujdesit shëndetësor, arsimin dhe pensionet - mund të shpjegojnë rritjen e kursimit parandalues të tepruar. Kështu, si në Azinë Jug-Lindore ashtu edhe në Kinë, reformat në sektorin financiar duhet të kontribuojnë në uljen e tepricave të llogarisë korrente.

Megjithatë, rreziqet që shoqërojnë zhbalancimet e mëdha në Evropën juglindore nuk duhen nënvlerësuar. Në këtë kuadër, është interesante të veçojmë se sipas treguesit të fundit empirik, gjatë 35 viteve të kaluara, vendet në zhvillim me rritje më të shpejtë, kanë treguar që përdorin më pak kapital të huaj dhe kanë kaluar deficite më të vogla të llogarisë korrente. Në të njëjtën kohë, ato vende me zhvillim të shpejtë kanë thithur më shumë investime të huaja. Investimi i huaj direkt, i cili është një burim relativisht i qëndrueshëm kapitali dhe që synon të përmirësojë aftësinë prodhuese të vendeve pritëse, duket, për rrjedhojë, se shoqërohet me rezultate më të larta makroekonomike.

Llojet e tjera të flukseve të kapitalit nuk mundet domosdoshmërisht të sjellin pasoja negative, por sigurisht shkaktojnë rreziqe më të mëdha, në veçanti nëse çojnë në konsumim të tepërt dhe në fryrje të çmimit të aktiveve Si rrjedhim, reduktimi i zhbalancimeve të mëdha dhe sigurimi i financimit të tyre nëpërmjet flukseve më pak spekulative të kapitalit, të tilla si IHD, do të ndihmojë në rritjen e qëndrueshmërisë së ekonomive të Evropës juglindore.

3. Sfidat e stabilitetit financiar

Përveç sfidave makroekonomike të cilave sapo ju referova, flukset e mëdha të kapitalit dhe rritja e shpejtë e kredisë sjellin një seri rreziqesh për stabilitetin financiar. Kur vlerësojmë këto rreziqe, duhet të merret parasysh se kjo rritje e shpejtë e kredisë së sektorit privat pasqyron gjerësisht efektin e kapjes ("catching-up" effect), pasi të gjithë vendet në Evropën juglindore, të paktën deri disa vite më parë, kishin një nivel shumë të ulët të ndërmjetësimit financiar. Megjithatë, studimi empirik konfirmon se rritja e "shpejtë" e kredisë mund të çojë në çekuilibrime financiare, por jo domosdoshmërisht. Kështu, ne kurrë nuk mund ta dimë saktësisht rrezikun aktual që një normë e caktuar e zgjerimit të kredisë mund të shkaktojë për qëndrueshmërinë financiare, por përvoja e kaluar tregon për monitorim të ngushtë të zhvillimeve të rritjes së kredisë.

Në Evropën juglindore, mund të dallojmë të paktën tre lloje rreziqesh, të cilët kërkojnë monitorim të ngushtë. Së pari, është perceptimi se një pjesë shumë e madhen e kredisë financon konsumin më tepër sesa investimin, gjë që shkakton rrezikun e mbi huamarrjes nga ana e individëve që kanë pak përvojë në administrimin e borxhit të tyre. Së dyti, rritja e shpejtë e kredisë e bën të vështirë vlerësimin e cilësisë së kredisë. Vëllimi i madh i kredive të reja tenton të zvogëlojë raportet e huave të këqija në periudhë afat-shkurtër, për shkak se problemet potenciale të cilësisë së portofolit në përgjithësi materializohen me një vonesë të konsiderueshme. Për më tepër, zgjerimi i shpejtë i kredisë mund të sjellë gjithashtu standarde më të ulëta për rishikim, duke çuar kështu në huadhënien ndaj atyre klientëve që janë më pak të besueshëm për kredi. Kjo mund të çojë në përkeqësim, pasi aftësia përtëritëse e portofolit të huave ndaj rënieve ekonomike mbetet e pa-testuar. Së fundi, pjesa e madhe e huave në valutë ose huatë e indeksuara në portofolet e bankave tregojnë për rrezikun e rritjes së mospërputhjeve të mëdha tek vlerat e monedhave në sektorin privat jo-financiar. Përderisa huamarrësit vendas nuk i fitojnë të ardhurat në valutë, si ndodh shpesh, rreziku i pambrojtur i këmbimit valutor, bëhet një pjesë e rëndësishme e rrezikut të kredisë. Në Azi, rritja e borxhit të jashtëm afatshkurtër, në valutë, në gjysmën e parë të viteve 1990, bëri që vendet e rajonit të ishin të ekspozuara ndaj rrezikut të kursit të këmbimit valutor. Kur vlera e jashtme e monedhave të tyre ra, borxhi i huaj, i shprehur në terma të monedhës vendase dhe si pjese e PBB u rrit, duke çuar në paaftësinë paguese të huamarrësve jo të mbrojtur dhe duke kontribuar në përkeqësimin e krizës së viteve 1997-98.

Të gjithë këto rreziqe kërkojnë që autoritetet e ngarkuara me mbikëqyrjen bankare t'i kushtojnë një vigjilencë strikte. Unë e kuptoj që bankat qendrore të ngarkuara me këtë përgjegjësi në rajon janë tërësisht të ndërgjegjshme për rreziqet që mund të hasin dhe kanë marrë masa konkrete. Megjithatë, ajo çfarë dua të theksoj sonte, është se autoritetet mbikëqyrëse duhet të marrin parasysh integrimin ndërkombëtar financiar në aktivitetin e tyre të përditshëm. Aty ku degët e bankave të huaja të mëdha luajnë një rol të rëndësishëm në sektorin bankar të vendit pritës, me një ndikim të madh sistemik, mundësia për bashkëpunim midis mbikëqyrësve vendas dhe të huaj është shumë e fortë. Sigurisht, zbatimi i standardeve dhe rregulloreve të përbashkëta e lehtëson detyrën e mbikëqyrësve në vendin e vet (ku ndodhen selia qendrore) dhe në vendin pritës. Për rrjedhojë, krahas thirrjes së përgjithshme për të krijuar dhe nxitur marrëveshje institucionale, të cilat sigurojnë pavarësinë, përgjegjshmërinë dhe qeverisjen e shëndoshë të brendshme të autoriteteve mbikëqyrëse, integrimi financiar paraqet sfidën shtesë të koordinimit të aktiviteteve mbikëqyrëse në nivel ndërkombëtar.

4. Përfundime

E fillova këtë bisedë me një krahasim midis sfidave të sotme në Evropën juglindore me ato të ekonomive të vendeve në zhvillim dhe me ato të jetuara në Evropë në dekadat e kaluara. Cilësia e institucioneve dhe udhëheqja ekonomike është thelbësore për të shpjeguar rezultatet e ndryshme makroekonomike. Megjithatë, sfida të ngjashme çojnë në perceptime të njëjta për politikat monetare dhe mbikëqyrjen financiare. Kam sjellë në vëmendjen tuaj dy raste ku integrimi financiar kufizon fushën e veprimit të politikë bërësve: ndikimi i flukseve të kapitalit në politikat e brendshme makroekonomike dhe në stabilitetin financiar. Perceptimi, për sa i përket sferës makroekonomike, është që politika monetare duhet të mbetet pikë së pari e orientuar drejt arritjes së stabilitetit të çmimeve. Në vende që punojnë me regjimin e fiksuar të vlerës së monedhës apo me regjimet e luhatjes së menaxhueshme (tightly managed floats), politika monetare ka një detyrë më të vështirë dhe duhet mbështetur nga politikat e duhura fiskale, strukturore dhe të ardhurave për të arritur objektivat e saj. Në vendet me regjim këmbimi më fleksibël, politika monetare duhet të ketë më shumë autonomi, për t' u fokusuar në shënjestrimin e inflacionit.

Së fundi, shqetësimet për stabilitetin financiar që lindin nga rritja e shpejtë e kredisë dhe luhatjet e vlerave te monedhave kërkojnë vigjilencë të fortë nga ana e mbikëqyrësve të pavarur dhe përgjegjës. Përderisa burimi i kësaj rritjeje të kredisë shkon përtej autoriteteve kombëtare, ndjehet një nevojë e madhe për të nxitur bashkëpunimin e veprimeve mbikëqyrëse në nivel ndërkombëtar.

Ju faleminderit për vëmendjen tuaj !

________________

Referencat

1. Fries S. and A. Taci (2004). "Cost Efficiency of Banks in Transition: Evidence from 289 Banks in 15 Post-communist Countries", EBRD Ëorking Paper No. 86, European Bank for Reconstruction and Development, London, April.
2. Grigorian, D. A. and V. Manole (2002). "Determinants of Commercial bank Performance in Transition: An Application of Data Envelopment Analysis", Ëorld Bank Policy Research Ëorking Paper 2850, World Bank, Washington DC, June.
3. Kose, M.A., E. Prasad, K. Rogoff and S Ëei (2006). "Financial Globalization: a Reappraisal", IMF Working Paper 06/189, International Monetary Fund, Washington DC, August.
4. Levine, R. (1997). "Financial Development and Economic Growth: Views and Agenda", Journal of Economic Literature, Vol. 35, No. 2, pp. 688-726, June.
5. Prasad, E., R. Rajan and A. Subramanian (2006). "Patterns of International Capital Flows and Their Implications for Economic Development", paper presented at the Federal Reserve Bank of Kansas City Economic Symposium, Jackson Hole, Wyoming August 25, 2006.
6. Wachtel, P. (2001). "Growth and Finance: What Do We Know and How Do We Know It", International Finance 4:3, pp. 335-362.